Aranżacja wnętrz w stylu japońskim. Jak urządzić mieszkanie w stylu zen?

Tradycyjne japońskie domy to zupełnie odmienny od zachodniej sposób myślenia o przestrzeni i pięknie. Czy aranżacja w stylu zen to w Polsce dobry pomysł?

Czerpanie aranżacyjnych inspiracji z różnych kultur i krajów to dziś powszechne i zupełnie naturalne zjawisko. Najbardziej lubiany i rozpowszechniony jest w Polsce styl skandynawski, ale wielu zwolenników ma także wywodzący się z południowo-wschodniej Francji styl prowansalski i mający brytyjskie korzenie bardzo dekoracyjny shabby chic. Do nurtów wnętrzarskich z dalszych zakątów świata wciąż podchodzimy jednak z pewną rezerwą. Klasyczna dalekowschodnia architektura znacząco różni się od zachodnich konwencji. Ale właśnie przez tę zdumiewającą odmienność stanowi tak bogate i intrygujące źródło oryginalnych, wartych zapożyczenia pomysłów. Dlatego dziś zapraszamy Was do otwarcia „swoich wnętrz” na zupełnie nowy wymiar estetyki i myślenia o przestrzeni. Przed Wami praktyczny przewodnik po tradycyjnym stylu japońskim. Oddychajcie głęboko i świadomie, bo zabieramy Was do mieszkań w stylu zen!

Styl japoński. Podstawy tradycyjnej japońskiej architektury mieszkalnej

Tradycyjna japońska architektura wnętrz – podobnie jak niemal każda dziedzina życia w Kraju Kwitnącej Wiśni – wyrasta ze szczególnego podejścia Japończyków do natury. Dla Japończyków natura nie jest przeciwnikiem i przedmiotem podboju. Japończycy nie wyodrębniają siebie i nie przeciwstawiają naturze, ale dążą do harmonijnego z nią współżycia. Taka filozofia owocuje przywiązaniem do horyzontalnego, a nie wertykalnego myślenia o przestrzeni. Japończycy postrzegają przestrzeń jako ciągłą, łączącą elementy świata natury i człowieka. Jednocześnie silnie zakorzeniony jest w Japonii podział na to, co wewnętrzne i zewnętrzne. Dom – jako, to co wewnętrzne – nie zamyka jednak człowieka na naturę i nie uniemożliwia kontaktu z przyrodą. Jest jedynie tymczasowym schronieniem przed żywiołami: upałem, deszczem i wilgocią.

Tę fundamentalną w stosunku do zachodniej kultury różnicę widać już w samym sposobie budowania tradycyjnych japońskich domów. Na zachodzie wpierw stawimy mury (z cegły, kamienia itp) i ściany działowe, a na koniec przykrywamy je dachem. Japońskie domy mają drewnianą konstrukcję szkieletową. Ciężar dachu spoczywa na kolumnach (hashiru) i belkach, a zadaszenie następuje zanim powstaną ściany zewnętrzne i wewnętrzne podziały przestrzenne. Drewno jest podstawowym materiałem budowlanym z przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, ekonomicznych. Japonia posiada bogate zasoby leśne i drewno znakomitej jakości. Po drugie, praktycznych. Dlatego że drewno jest słabym przewodnikiem ciepła i równie dobrze sprawdza się w upalne i wilgotne dni. Najwyżej cenionym budulcem jest drewno japońskich cedrów (sugi). Japończycy przywiązują ogromną wagę do estetycznych walorów drewna – układu słojów, połysku, zapachu – i obchodzą się z nim z wielkim szacunkiem i znawstwem.

To właśnie charakterystyczne japońskie dachy, a właściwie rzucany przez nie cień, tworzy granice między tym, co wewnętrzne i zewnętrzne. Dachy o przepięknych, zakrzywionych liniach dzieli się w Japonii na: dwuspadowe (kirizuma), czterospadowe w kształcie piramidy (hogyo), czterospadowe z kalenicą (shichu lub yosemune) i składające się z dwóch części, górnej dwuspadowej i dolnej z czterem pochylonymi połaciami.

Taka, a nie inna konstrukcja domów mieszkalnych prowadzi bezpośrednio do kolejnej kluczowej cechu japońskiej architektury wnętrz. Podziały wewnętrzne w tradycyjnym japońskim domu nie są stałe, a pomieszczenia nie mają ustalonej z góry i trwale przypisanej funkcji. Pomieszczenia mogą zmieniać swoją wielkość i przeznaczenie w zależności od tego, jak chcemy wykorzystać przestrzeń. Np. pomieszczenie zwane cha-no-mo raz może być sypialnią, a kiedy indziej pokojem dziennym, jadalnią lub gabinetem do pracy. Tę wielofunkcyjność ułatwia stosowanie lekkich, przenośnych mebli i akcesoriów.

Tak jak wszystko inne (wszak transformacja i ciągła zmiana to główny wyróżnik natury) przestrzeń w japońskim domu również jest tymczasowa. W koncepcji tej wyraźnie pobrzmiewa echo buddyjskiej nauki o niestabilności i przemijaniu życia.

Elementy tradycyjnego japońskiego wystroju wnętrz

Tradycyjny japoński dom nazywa się Nihon no ie, a pokój urządzony w tradycyjnym japońskim stylu – washitsu lub nihon-ma. Współcześnie zdecydowana większość Japończyków zamieszkuje domy urządzone w stylu zachodnim, nazywanym yōshitsu lub yōma. Ale nawet w typowo zachodnich mieszkaniach często można spotkać w Japonii przynajmniej jeden pokój zaaranżowany w duchu washitsu. W ten sposób Japończycy okazują szczególne przywiązanie do tradycji i szacunek dla przodków.

Z jakich elementów składa się klasyczne japońskie wnętrze w stylu zen?

Shoji i fusuma

Shoji to ogólna nazwa ścianek działowych w tradycyjnym japońskim budownictwie. Robi się je z delikatnego, półprzezroczystego czerpanego papieru washi, wykonanego z kory morwy, i lekkiej drewnianej lub bambusowej ramy, na którą papier ten jest jednostronnie przyklejany. Shoji mogą być przesuwane (można je dowolnie zasuwać, rozsuwać lub w ogóle zdejmować) lub wmontowane na stałe.

Fusuma są nieco cięższe niż shoji i tylko przesuwane. Ich rola jest więc bliższa wyłącznie naszym „drzwiom”. Robi się je z drewnianego szkieletu, na który dwustronnie nakleja sie gruby nieprzezroczysty papier lub płótno, niekiedy także jedwab. Oprócz dzielnie powierzchni wewnętrznych fusuma pełnią również funkcje dekoracyjne. Stanowią podłoże dla malarstwa tuszowego lub barwnego.

Tatami

Tatami to grube maty, którymi pokrywa sie podłogi w tradycyjnych pomieszczeniach w stylu japońskim. Słowo pochodzi od tatamu, co oznacza „składać, układać jedno na drugim”. Tatami wykonuje się z ułożonej wielowarstwowo i odpowiednio zszytej słomy ryżowej (tatamidoko) i delikatnego, gładkiego pokrycia z sitowia igusa (tatami omota). Brzegi tatami zabezpiecza się lamówką (herinuto) z materiału lub syntetycznej taśmy. To właśnie dzięki dobrze chroniącym przed wilgocią i zapewniającym odpowiednią wentylacje w upalne dni tatami wykształcił się japoński „styl życia na podłodze”. Na tatami można siedzieć, spać, jeść i robić wiele innych rzeczy. Maty są lekkie, trwałe i łatwe w utrzymaniu czystości.

Rozmiar tatami został prawdopodobnie zdefiniowany przez powierzchnię, jaką zajmuję śpiący człowiek. Tatami występują w dwóch podstawowych rozmiarach:

• Inkama (mata wiejska) 1,76 x 0,88 m, 5 cm grubości;
• Kyoma (mata stołeczna, mata z Kioto) 1,190 x 0,95 m, 5,5 cm grubości.

Tatami służy również jako jednostka powierzchni pomieszczeń. Typowy, mały pokój to yojoban, czyli pokój na „cztery i pół maty”. Inne to np. rokujo – pokój na szczęść mat i hahhijo – pokój na osiem mat.

Parawany i zasłony

Ze względu na klimat Japończycy musieli znaleźć sposoby, by uchronić się przed upalnymi promieniami słonecznymi przy jednoczesnym zapewnieniu swobodnego przepływu powietrza. Dzięki temu rozwinęła się tutaj bogata tradycja tworzenia najróżniejszych zasłon i przesłon, które łączą funkcję użytkową z dekoracyjną.

• Byobu to składne, wieloskrzydłowe (dwu-, cztero- lub sześcioskrzydłowe) parawany, które można swobodnie przenosić i ustawiać w różnych częściach domu.
• Kicho to przesłona z materiału wspartego na tyczce. Współcześnie kicho stosuje się głównie jako ozdoby lub do ukrycia pudełek czy innych mniej estetycznych przedmiotów w domu.
• Tsuitate to jednoskrzydłowy parawan na nóżkach, często ozdobnie malowany. Zasłona bywa ustawiana w genkanie (przedsionku), aby wnętrze domu nie było widoczne „od progu”.
• Sudare to bambusowe rolety, zwykle zawieszane nad werandą lub na zewnątrz okien.
• Yoshizu to rolety z trzciny, które w odróżnieniu od sudare, rozciąga się poziomo, nie pionowo.
• Noren to różnej długości (ale zwykle niesięgające ziemi), podzielone na kilka mniejszych części zasłony z lnu, bawełny lub innego materiału.
• Amado – dosłownie „deszczowe okna” – to przymocowane do zewnętrznej ściany domu drewniane lub stalowe okiennice.

Tokoma

Tokoma (alkowa) to dekoracyjna wnęka w ścianie, o długości jednej maty i głębokości pół maty. W centrum tokomy zwykle wiesza się malowidło (kakemono) lub zwój z kaligrafią (kakajiku). A na podłodze ustawia kompozycje kwiatowe (ikebana), rzeźby, kadzielnice, wazony lub szczególnie piękne kamienie.

Engawa

Engawa to weranda pod wydłużonym okapem dachu. Engawa służy jako miejsce do nieformalnych spotkań z przyjaciółmi i odpoczynku z rodziną.

Genkan

Genkan, czyli formalne wejście do domu, można nazwać przedsionkiem lub gankiem. Genkan oddziela wnętrze domu od tego, co zewnętrzne. Ta funkcja buforowa podkreślona jest przez dwie cechy:

• Łączenie materiałów, których nie łączy się ani w pomieszczeniach, ani na zewnątrz budynku: kamienia, drewna, tatami, płytek ceramicznych, wykładzin itp.
• I różnicę poziomów. Podłoga w genkan jest niżej niż we wnętrzu domu. Nawet w zupełnie nowoczesnym japońskim budownictwie ta zasada wciąż jest przestrzegana. Przed wejściem do japońskiego domu w genkanie obowiązkowo zostawia się buty.

Zabuton

Zabuton to różnokolorowe bawełniane poduszki, które układa się na tatami i które zastępują krzesła.

Futon

Futon to miękki, zwijany materac do spania. Chociaż większość Japończyków sypia obecnie w „normalnych” łóżkach, futony wciąż znajdują się na wyposażeniu niemal każdego domostwa w Kraju Kwitnącej Wiśni – najczęściej z myślą o gościach.

Tsukue

Niski stolik, pod którym czeto znajduje się urządzenie grzewcze kotatsu, połączone z kotatsu-buton, rodzajem koca lub kołdry przykrywającej nogi. Dawniej kotatsu było umieszonym poniżej poziomu podłogi paleniskiem.

Oświetlenie

Charakterystyczne dla tradycyjnych japońskich domów jest oświetlenie niebezpośrednie. Delikatne światło sączące się przez shoji, fusumy i różne parawany. Przed pojawieniem się elektryczności po zmroku oświetlono domy różnego typy latarniami, lampionami i lampami. Malownicze japońskie lampiony (chochin) do dziś stosowane są jako elementy dekoracyjne.

Jak urządzić mieszkanie w stylu japońskim?

Zaaranżowanie mieszkania lub nawet jednego tylko pokoju całkowicie w tradycyjnym japoński stylu nie byłoby w naszych warunkach niemożliwe, ale na pewno dość ekscentryczne i nie do końca praktyczne. W pewien paradoksalny sposób byłoby to nawet niezgodne z japońskim duchem. Istotną cechą japońskiej kultury jest bowiem umiejętne korzystanie z obcych wpływów i dokonań i takie łączenie ich z własnym doświadczeniem i dziedzictwem, by powstała nowa, unikalna jakość.

Powyższą listę współtworzących japoński styl elementów można potraktować dosłownie. Ale można również podejść do nich jak do wskazówek, które pozwolą nadać naszemu mieszkalnemu wnętrzu minimalistyczny, harmonijny i spokojny charakter.

• Postawmy na skromność, umiar i prostotę. Wybierajmy naturalne kolory i materiały: drewno, bambus, papier, len, bawełnę czy jedwab.
• Nie myślmy o danym pomieszczeniu jak o zamkniętej, skończonej całości, przeznaczonej tylko dla konkretnych domowników i określonego celu. Wyobraźmy sobie taką aranżację, gdzie wystarczy tylko przestawić kilka lekkich mebli, by wydobyć z danej przestrzeni nową funkcjonalność.
• Poznajmy lepiej światło, które wpada do naszego domu. Zobaczmy, jak zachowuje się, gdy przenika przez rolety, firanki czy zasłony. Zagrajmy tymi efektami i łączmy je ze sobą.
• Nie bójmy się niedoskonałości, niekompletności, asymetrii. Wabi-sabi to japońskie kategorie estetyczne, które podkreślają piękno podniszczonych, naznaczonych przez czas przedmiotów. Dekoracje z recyklingu, ozdoby o nieregularnych kształtach idealnie wpiszą się w ten nurt.
• Przekonajmy się, jak to jest „żyć bliżej podłoża”. Niskie stołki kawowe i poduszki zamiast krzeseł będą do tego dobrym wstępem.
• Otworzymy się na naturę: tę w domu i tę wokół niego. Niech dekoracje w naszym mieszkaniu zmieniają się wraz z porami roku.
• Stwórzmy przestrzeń sprzyjającą kontemplacji i czerpaniu radości z prostych codziennych czynności.

Bibliografia:

• Varley P., Kultura japońska. Kraków, 2006.
• Estetyka i sztuka japońska: praca zbiorowa. Pod red. B. Kubiak Ho- Chi, Kraków, 2009.
• Estetyka japońska. Antologia: praca zbiorowa. Pod red. K. Wikoszewska, Wyd. IV, Kraków, 2008.