Hanok – koreański pierwowzór domu ekologicznego

Co jakiś czas chcemy zabierać Was w architektoniczną podróż po odległych miejscach oraz dawnych technikach budowlanych i stylach aranżacji wnętrz. Pokazaliśmy już, jak mieszkali kiedyś Japończycy, i opisaliśmy chińską koncepcję organizacji przestrzeni – feng shui. Zostajemy na Dalekim Wschodzie, ale tym razem przenosimy się do Korei, gdzie czekają na nas domy nazywane hanok. Domy, które uważa się za prawzór ekologicznego budownictwa i które inspirują tak wschodnich, jak i zachodnich projektantów do dziś. 

Co to jest hanok?

Terminem hanok określa się tradycyjne koreańskie domy mieszkalne. Chociaż styl budowlany, o którym mowa, narodził się w XIV wieku (za panowania koreańskiej dynastii Joseon) sama nazwa hanok i jej znacznie są całkiem współczesne. Słowo hanok po raz pierwszy pojawia się w koreańskiej prasie w kwietniu 1907 roku. Nazwy tej nie użyto jednak do opisania konkretnego stylu architektonicznego, ale w odniesieniu do pewnego obszaru – a dokładniej miejsca wzdłuż drogi prowadzącej od jednej ze słynnych seulskich bram (Donuimun) do szkoły Baejae. Na początku XX wieku domy mieszkalne powszechnie nazywano w Korei Jooga lub Jaetaek. Termin hanok w tym kontekście najprawdopodniej miał znaczyć tyle, co najnowszy, ostatnio wybudowany w jakiejś dzielnicy budynek. 

Znacznie, jakie hanok posiada dziś, ugruntowało się dopiero w roku 1975. W wydanym w tym czasie Wielkim Słowniku Samsunga (tak, tego od telefonów i telewizorów) hanok definiuje się jako: przeciwieństwo domów w stylu zachodnim. 

Jak zbudowany jest hanok? 

Położenie 

Mroźne zimy i upalne lata  sprawiły, że w dawnej Korei przywiązywano ogromną wagę do umiejscowienia domu względem otoczenia i typowych dla danej pory roku żywiołów. Chodziło oczywiście o takie wykorzystanie ukształtowania terenu i innych naturalnych elementów, aby dom jak najmniej nagrzewał się latem i jak najwolniej tracił ciepło zimą. Obowiązywała więc zasada zwana baesanimsu, co można przełożyć jako: idealny dom to taki, który ma górę z tyłu i rzekę z przodu. Hanoki różniły się w zależności od regionu Korei i klasy społecznej właścicieli. Hanok na zimnej północy kraju najczęściej był zbudowany na planie kwadratu z dziedzińcem po środku, który zatrzymywał ciepło. Na cieplejszym południu hanok mógł mieć bardziej otwartą formę, np. W  kształcie litery „L”.

Materiały i architektura 

Hanoki budowano z gleby, skał i drewna. Charakterystycznym elementem architektury zewnętrznej hanoków są zakrzywione, pokryte dachówką (giwa) dachy. Wystające poza obręb budynku (czasami wręcz jakby wygięte ku górze) krawędzie dachu to cheoma. Długość i kształt cheomy pozwalał regulować ilość wpadającego do domu światła słonecznego. Drzwi i okna hanoków wykonane są z tradycyjnego koreańskiego papieru – hanji. Nasmarowane olejem z fasoli, hanji są pięknie błyszczące, wodoodporne i „oddychające”. 

Ogrzewanie podłogowe i klimatyzacja sprzed 500 lat!

Najbardziej fascynujące i szczególnie wyróżniające hanoki spośród innych tradycyjnych azjatyckich domów mieszkalnych rozwiązanie kryje się jednak wewnątrz. A dokładniej: pod podłogą. Hanoki wyposażone są w system, który zimą zapewnia najprawdziwsze na świecie ogrzewanie podłogowe (ondol– dosłownie „rozgrzany kamień”), a latem naturalnie schładza pomieszczenie (daecheong – dosłownie „zimna podłoga”) Zasada działania ondol i daecheong jest bardzo prosta, ale szalenie pomysłowa. Sytem składa się z:

• Umieszonego w sąsiednim pomieszczeniu (zazwyczaj kuchni lub głównej sypialni), poniżej poziomu podłogi pieca lub paleniska (agungi), które służy też do gotowania.
• Podwyższonej murowanej podłogi, pod którą biegną poziome kamienne filary, tworzące system kanałów grzewczych. 
• I pionowego, wolnostojącego komina za przeciwległą ścianą. 

Żeby dobrze rozprowadzić i dłużej utrzymać ciepło oraz zapobiec zaczadzeniu (co jednak niestety czasem się zdarzało), podłoga, pod którą rozprowadzany jest dym, pokryta była kamiennymi płytami, gliną i nieprzepuszczalną warstwą nasączonego olejem papieru. 

Hanoki współcześnie

Na przełomie lat 70. i 80. XX wieku, podczas intensywnego rozwoju i modernizacji Korei Południowej, wiele hanoków zostało zburzonych i zastąpionych domami i mieszkaniami w zachodnim stylu. Te, którym udało się przetrwać próbę czasu, często stoją dziś w otoczeniu betonowych bloków lub drapaczy chmur ze stali i szkła. Większość pełni rolę atrakcji turystycznych – wymarzone miejsce noclegu dla spragnionych oryginalnych wrażeń Amerykanów i Europejczyków. Niektóre są siedzibami muzeów lub domów kultury. W innych po prostu mieszka któreś z kolei pokolenie Koreańczyków. A nie brakuje i takich, które są tym wszystkim naraz. Warto jednak podreślić, że od kilkunastu lat hanoki przeżywają swój renesans. Dla zamożnych mieszkańców Korei Południowej stały się symbolem elegancji i luksusu. Aby pielęgnować tradycyjne wartości i jednocześnie ułatwić mieszkańcom poszukiwania nowoczesnych form hanokow, jakiś czas temu rząd Korei powołał Narodów Centru Hanok. 

A oto niektóre ze słynnych hanoków, które można dziś podziwiać w Korei: 

• Bukchon Hanok – domy w samym centrum Seulu (niektóre nadal zamieszkane).
• Namsangol Hanok – 5 odnowionych domów w pobliżu góry Namsan.
• Gyeongju Yangdong – wioska wpisana na listę światowego dziewictwa UNESCO.
• Jeonju Hanok – wioska złożona z 800 tradycyjnych domów, kilka godzin jazdy od Seulu. 
• Jeju Minsokchon – 100 domów na wyspie na południu Korei. 

Hanoki poza Koreą

Piękno i funkcjonalność tradycyjnych koreańskich domów zachwyciły wielu znanych światowych architektów. Koreańskie hanoki (z uwzględnieniem podłogowego ogrzewania dymem) były inspiracją między innymi dla:

• Imperial Hotel w Tokio, zaprojektowanego przez Franka Lloyd Wrighta.
• Tzw. Domów Jacobsa, osiedla w Madison w stanie Wisconsin, tego samego architekta. 
• Tzw. Domu Pani Farnsworth, słynnego modernistycznego weekendowego domu w Plano, w stanie Illinois, zaprojektowanego przez Ludwiga Miesa van der Rohe. 

Czego możemy się nauczyć od Koreańczyków o projektowaniu wnętrz?

Koreańskie tradycyjne domy pokazują piękno otwierania wnętrza mieszkalnego na naturę. Hanoki dowodzą, że z siłami przyrody nie warto się mocować – trzeba nauczyć się z nimi współistnieć i wykorzystywać je na własną korzyść. Hanoki zachęcają także do spędzania większej ilości czasu razem – w dużym, otwartym pomieszczeniu.