Czym jest design? Poznaj krótką historię projektowania [vol.1]

Każdego dnia otaczają nas tysiące przedmiotów, procesów i przestrzeni. Dlaczego i jak przedmioty pełnią swoje funkcje? Czemu procesy przebiegają w pewien określony sposób? Dlaczego przestrzenie wyglądają tak, a nie inaczej? Wszystko, co widzimy i czego doświadczamy musiało zostać przez kogoś zaprojektowane. Kto, dlaczego i jak projektuje nasze otoczenie? I czym tak naprawdę jest design? Niniejszy cykl to przygoda po krainie wzornictwa, sięgająca samych jego początków. Jeśli zastanawiasz się, jak to wszystko się zaczęło, jesteś w dobrym miejscu. Razem z nami poznaj krótką historię designu!  

Rzemiosło artystyczne XVIII wieku – design jakościowy, ale tylko dla wybranych

Zanim rewolucja przemysłowa dokonała technologicznych i społecznych zmian w Europie i USA, produkcja rzemieślnicza opierała się na relacji klienta z wytwórcą. Produkty wykonywane były ręcznie i na zamówienie, stając się wysoce spersonalizowanymi (takie były np. meble ręcznie wykonywane przez Chippendale’a i jego pracowników w XVIII-wiecznym Londynie).
Ten typ produkcji rzemieślniczej w naturalny sposób wiązał się z wysoką ceną produktów, a więc – z wykluczeniem uboższych warstw społecznych z ich posiadania. Przedmioty, będące dziełami rzemieślników, nabywały więc wyłącznie elity finansowe i społeczne, pragnące podkreślenia swojego statusu. W efekcie salony elit pełne były zdobień, ornamentów, ogromnych luster, słowem – przepychu.
Wpływ na taki stan rzeczy miała nie tylko chęć elit do ekspozycji swojego finansowego i społecznego statusu, ale także XIX-wieczne utożsamianie gustu z ornamentem. W XVIII i XIX-wiecznej Europie dominowała więc moda na design zgodny z zasadą: „Im więcej, tym lepiej”.
 

salon w XVIII-wiecznym stylu rokoko | lustro w stylu Chippendale’a | krzesło w stylu Chippendale’a
 

Miejska klasa średnia wchodzi do gry, czyli design coraz mniej jakościowy

Zmiany w produkcji rzemieślniczej przyniósł przełom wieków – XVIII i XIX. Wzornictwo (lub jeśli ktoś woli – design), jakie znamy dzisiaj, narodziło się w wyniku zmian w metodach produkcji, które zaszły w tym czasie w Anglii, reszcie Europy i w końcu – Ameryce Północnej. Rozwój metod produkcji – szybszych, nowocześniejszych i opartych o nowe procesy technologiczne – szedł w parze ze zmianami społecznymi – wykształceniem się w Europie średniej klasy miejskiej, która dotąd nie mogła pozwolić sobie na zakup kosztownych towarów. Polepszenie sytuacji finansowej tej grupy sprawiło, że jej przedstawiciele zaczęli odczuwać potrzebę stałego podnoszenia swojego statusu, a także publicznego reprezentowania swoich nowo nabytych zdolności finansowych (jak niegdyś elity). W ich mniemaniu przedmioty służyły więc przede wszystkim „pokazaniu się”.
W odpowiedzi na wzmożony popyt ze strony nowej grupy nabywców, z nowymi wyzwaniami spotkali się także ówcześni fabrykanci – musieli oni zacząć urozmaicać produkty, zwiększać ich podaż na rynku, a także – rozpocząć działalność reklamową. Tego typu zmiany wymagały pionierskiego sposobu myślenia, które podjęli różni innowatorzy w krajach Europy i w Ameryce, m.in.:
 
• we Francji – Joseph-Marie Jacquard – twórca innowacyjnego jak na tamte czasy krosna żakardowego. Przy jego użyciu wzór przenoszono na tkaninę za pomocą dziurek w perforowanych kratach,
• w Anglii – Josiah Wedwood – fabrykant ceramiki, który do jej masowego wyrobu stosował gotowe formy. Wedwood przewidział także XVIII-wieczną modę na naczynia domowe,
• w Ameryce – Henry Ford – producent samochodów, który jako pierwszy wprowadził system pracy w fabryce oparty o taśmę produkcyjną, dzięki czemu znacznie obniżył koszt produkcji, a co za tym idzie cenę słynnego Modelu T (z 1000 do 360 dolarów).
 

Henry Ford | Model T | linia produkcyjna Modelu T (1925)
 

Bezkrytyczni nowobogaccy główną grupą nabywczą „masówki”

Wzmożony popyt na rynku bezpośrednio wpłynął na tempo wprowadzania do przemysłu nowych technologii produkcyjnych. Fabrykanci zaczęli stosować nowoczesne maszyny, taśmy produkcyjne (Henry Ford), doszło także do zjawiska podziału pracy. Od tej pory produkt przestał być integralny i utożsamiany z projektantem. Wzornictwo (czy inaczej: projektowanie, design) stało się jednym z elementów procesu produkcji, niezbędnym jedynie na jego inicjalnym etapie.
Mimo tych zmian, wielu producentów prowadziło równolegle dwie działalności – zarówno produkcję masową, jak i tworzenie dóbr dla klienta elitarnego, oparte o dawne, dobre, rzemieślnicze praktyki. Do produkcji masowej nierzadko zatrudniano także artystów tak, by łagodzić sprzeczność między „masówką”, a renomą rękodzieła (nierzadko takie połączenia sprawiały, że produkt trafiał w gusta zarówno klasy średniej, jak i elity). Nie ulega jednak wątpliwości – produkty wytwarzane masowo były gorszej jakości niż przedmioty, będące dziełem rzemieślnika. Z jakościowego punktu widzenia nie mogły więc wyprzeć artystycznego rzemiosła.

Dlaczego więc wyparły?

Otóż ich niska cena, ale przede wszystkim brak krytycznego spojrzenia ze strony klientów sprawiły, że to nie jakość, a stan posiadania zaczął liczyć się dla nabywców najbardziej. W końcu to posiadanie przedmiotu pozwalało nowobogackim „pokazać się” w towarzystwie.
 

William Morris | cytat Williama Morrisa | tkanina Róża zaprojektowana przez Williama Morrisa (1883)
 

Idealiści, reformatorzy, rzemieślnicy, czyli kto sprzeciwił się produkcji masowej?

Przeciwnicy produkcji taśmowej zarzucali fabrykantom, że nieokiełznana, masowa produkcja doprowadzi do jeszcze intensywniejszej i jeszcze bardziej ostentacyjnej, bogatej dekoracyjności salonów elit i mieszczan.
Szczególnie William Morris – angielski malarz, projektant, rysownik – krytycznie wypowiadał się o postępującej industrializacji (do tego stopnia, że wystawę światową z 1851 roku nazwał „niesamowicie obrzydliwą”). Sprzeciwiał się on wymieraniu artystycznego rzemiosła kosztem złej jakości „masówki”, a także podziałowi pracy, który oddzielał etap projektowania od etapu wytwarzania, a więc design od produkcji. Jego sprzeciw wobec maszyn miał natomiast charakter wręcz symboliczny – Morris sugerował, że maszyny ze stali to de facto „maszyny komercyjnej tyranii” postępującej industrializacji.
W końcu William Morris założył reformatorski ruch Arts & Crafts Movement, zrzeszający m.in. malarzy, rzeźbiarzy, rzemieślników i architektów, którzy pragnęli zreformowania rękodzieła w czasie postępującej produkcji taśmowej tak, by służyło ono sztuce użytkowej dostępnej całemu społeczeństwu. W myśleniu tym pojawił się jednak paradoks:

Jak można uczynić jakościowe (a przez to kosztowne!) rzemiosło dostępnym całemu społeczeństwu?

CDN.